Ζίγκμαρ Γκάμπριελ: Έντουαρντ Μπέρνστάιν (1850-1932), ο αναθεωρητής του μαρξισμού, ο πατέρας της σημερινής Σοσιαλδημοκρατίας

του Ζίγκμαρ Γκάμπριελ

 
© Neue Gesellschaft | Frankfurter Hefte (NG|FH) - Sigmar Gabriel: Eduard Bernstein (1850-1932), τ. 5|2013

  

Η μετά το 1917 Σοσιαλδημοκρατία, δηλαδή η μεταρρυθμιστική Αριστερά που εκπροσωπεί την μισθωτή εργασία με πολιτικό πρόγραμμα κληροδοτημένο από την αναθεώρηση του μαρξισμού, δεν υπήρξε στην Ελλάδα. Εξαιρέσεις ήταν μερικές νηπιακές τάσεις στο εργατικό κίνημα (π.χ. στη Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης), στη συνέχεια πολύ μικρά κόμματα ή οργανώσεις, αργότερα μεμονωμένα άτομα στην ΕΔΑ και στο ΠΑΣΟΚ. Καθώς εδώ λείπει η πραγματική εμπειρία, στη συλλογική συνείδηση (δεξιάς ή αριστερής κοπής), η ευρωπαϊκή Σοσιαλδημοκρατία δεν εκλαμβάνεται ούτε καν ως ουσιαστικό μέρος της Αριστεράς. Είναι και αυτό μια εκδήλωση της περιβόητης ελληνικής «ιδιομορφίας».

Η τρέχουσα κρίση στην ευρωπαϊκή πολιτική είναι προπαντός κρίση της όλης Αριστεράς· κυρίως της μεγαλύτερης δύναμής της, της μεταρρυθμιστικής Σοσιαλδημοκρατίας. Εν μέσω της κρίσης, ο Ζίγκμαρ Γκάμπριελ, πρόεδρος του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος στη Γερμανία, σήμερα αντικαγκελλάριος, γράφει για τον Έντουαρντ Μπέρνστάιν, μαρξιστή, κληρονόμο του έργου του Φρίντριχ Ένγκελς, στη συνέχεια πρώτο και μεγαλύτερο αναθεωρητή του μαρξισμού, πρόγονο της Σοσιαλδημοκρατίας. Το θεωρητικό και πολιτικό έργο που άφησε ο «ρεβιζιονιστής» Μπέρνστάιν αποτελεί, ακόμη και σήμερα, ό,τι από τις βάσεις της Σοσιαλδημοκρατίας απόμεινε ζωντανό, εξελίξιμο και γόνιμο.

Γ. Ρ.

  

Στα 150 χρόνια ιστορίας της γερμανικής Σοσιαλδημοκρατίας, ο Έντουαρντ Μπέρνστάιν (Eduard Bernstein) είναι μοναδικό φαινόμενο. Κακώς θεωρείται σήμερα ως πραγματιστής, ενώ από την άλλη πλευρά ο αντίπαλός του Καρλ Κάουτσκι (Karl Kautsky), ως μεγάλος θεωρητικός και υπερασπιστής των αληθινών αριστερών αξιών. Γιατί στον Μπέρνστάιν συναντάμε έναν αυθεντικό θεωρητικό. Γιατί ο Μπέρνστάιν, στον οποίο ο Φρίντριχ Ένγκελς πριν το θάνατό του εμπιστεύτηκε το έργο του, είχε ήδη συμμετάσχει στη σύνταξη του Προγράμματος της Γκότα το 1875. Μέχρι και το πρόγραμμα του Γκέρλιτς του 1921, το οποίο προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από την πένα του, έπαιξε σημαντικό ρόλο σε όλες τις θεωρητικές συζητήσεις εντός της Σοσιαλδημοκρατίας. Μαζί με τον Κάουτσκι και τον Μπέμπελ, ήταν προπάντων ο Μπέρνστάιν αυτός που έπεισε το Σοσιαλιστικό Κόμμα των Εργατών, όταν ιδρύθηκε στην Gotha, να υιοθετήσει τον μαρξισμό ως στρατηγική του κατεύθυνση.

Eduard Bernstein

Όμως ο Μπερνστάιν δεν ήταν απλά ισχυρότερος θεωρητικός από τον Κάουτσκι. Ο μαρξιστής Μπέρνστάιν, ως εξόριστος στην Αγγλία την εποχή της δίωξης των Σοσιαλιστών, διδάχθηκε από την εμπειρία της πρακτικής του καπιταλισμού. Εκεί έγινε μεταρρυθμιστής.Παρατηρώντας την πραγματικότητα, ήρθε σε ρήξη με δύο δόγματα του μαρξισμού: με το υποτιθέμενο αναπόφευκτο της εξαθλίωσης και με την αναπόδραστη κατάρρευση του καπιταλισμού, τα οποία, κατά το ορθόδοξο δόγμα, έμελλε να οδηγήσουν κατ' ανάγκη, όπως οι νόμοι της φύσης, στην επανάσταση. Ο Μπέρνστάιν γρήγορα συνειδητοποίησε ότι αυτό δεν είναι αλήθεια. Η εμπειρία δεν τον έκανε να μεταστραφεί ως θεωρητικός, αλλά να ενημερώσει και να βελτιώσει τη θεωρία του, την οποία ποτέ δεν σκέφτονταν ανεξάρτητα από την πρακτική. Το ρεύμα του «αναθεωρητισμού», στο οποίο έβαλε την σφραγίδα του, δεν σημαίνει τίποτε άλλο, παρά τον έλεγχο της κάθε θεωρίας ως προς την ακρίβεια, την καταλληλότητα και ικανότητά της για εφαρμογή στην πραγματικότητα. Το σύγχρονο, μεταρρυθμιστικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Γερμανίας (SPD) είναι αδιανόητο χωρίς τον Μπέρνστάιν. Αυτός κατά βάση ήταν ο συνδετικός κρίκος μεταξύ του Άουγκουστ Μπέμπελ (August Bebel) και του Βίλλι Μπραντ (Willy Brandt). Ο δρόμος από το μαρξισμό του Μπέμπελ οδηγεί στον μεταρρυθμιστή καγκελάριο Μπραντ περνώντας από τον αναθεωρητισμό του Έντουαρντ Μπέρνστάιν.

Στο συνέδριο του Γκέρλιτς (SPD, 1921) - Με τον Καρλ Κάουτσκι (1910)

Η απόρριψη από τον Μπέρνστάιν μιας οιονεί [φυσικο]επιστημονικού τύπου αναγκαιότητας της επανάστασης, δημιουργεί χώρο για το ελεύθερο άτομο και για τις αποφάσεις του, συνεπώς για τις αξίες και για τις πεποιθήσεις στην πολιτική. Ο Μπέρνστάιν δεν εισήγαγε στην πολιτική μόνον τις μεταρρυθμίσεις, αλλά και ανθρώπινες ουτοπίες. Με αυτή την στροφή του προς τον ιδεαλισμό στην πολιτική, ξεχωρίζει έντονα από τον υλισμό του Κάουτσκι. Έτσι, στηριζόμενος στην ιδέα του Καντ, ο Μπέρνστάιν υποστηρίζει την έξοδο της πολιτικής από την κατάσταση ανηλικιότητάς της για την οποία ευθύνεται η ίδια, ώστε η πολιτική να παύσει να κηδεμονεύεται από την ιστορία και να την βλέπει ως παθητικός θεατής της. Έτσι, από την άποψη της ιστορίας των ιδεών, ο Μπέρνστάιν ήταν ο προπομπός του συνθήματος «αριστερά και ελεύθερα» του Willy Brandt.

Ελεύθερος αυτοπροσδιορισμός ως αυτόνομο άτομο, αλλά και ως βάση της δημοκρατίας ως όλου: Εδώ βρίσκεται ο ιδεαλιστικός πυρήνας της σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής. Είναι μια πολιτική που κάθε μέρα επιβεβαιώνεται στη δημοκρατική πρακτική. Η μεταρρυθμιστική αρχή της διαρκούς επανεξέτασης της δικής μας πολιτικής έχει προφυλάξει τη σοσιαλδημοκρατία από τα λάθη και τα εγκλήματα του κομμουνισμού.

August Bebel     Willy Brandt

Ο Μπραντ ήταν εκείνος που υπενθύμισε ορθώς, ότι το έτος 1989, δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά τη νίκη του Μπέρνστάιν επί του Λένιν. Μ' αυτό τον τρόπο, ο Μπραντ προσφέρει έναν τρόπο ανάγνωσης του 1989 πιο ευφυή από τον καθιερωμένο, σύμφωνα με τον οποίο το 1989 ο καπιταλισμός θριάμβευσε επί του κομμουνισμού. Ο Μπέρνστάιν αποδείχθηκε εκπληκτικά επίκαιρος μέχρι σήμερα, γιατί η πραγματική ειρωνεία της ιστορίας είναι η εξής: Μετά το τέλος του κομμουνισμού, ο ντετερμινισμός, που επικρίθηκε δικαίως από τον Μπέρνστάιν, έχει αλλάξει πλευρά. Το περιβόητο «τέλος της ιστορίας», για το οποίο μας διαβεβαίωνε μετά το 1989 ο Φράνσις Φουκουγιάμα (Francis Fukujama) με πολύ Εγελιανό τρόπο, δεν σήμαινε τίποτε άλλο, παρά το τέλος της πολιτικής που προέβλεψε και ο Μαρξ, αν και σε ελαφρώς διαφορετική μορφή, δηλαδή ως νίκη όχι του κομμουνισμού, αλλά του καπιταλισμού. Και αυτό,  για ορισμένους, δεν σημαίνει τίποτε άλλο, παρά μια δικτατορία των αγορών.

Από τον Μπέρνστάιν μπορούμε να μάθουμε πόσο στενό είναι το μονοπάτι μεταξύ πραγματισμού που μένει σταθερός στις αξίες και του σκέτου οπορτουνισμού. Πραγματισμός ναι, αλλά πάντα με γνώμονα τις αξίες. Αυτό προπάντων θα συμβούλευε σήμερα ο Έντουαρντ Μπέρνστάιν το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα του. Μπορούμε όμως να διδαχτούμε και από τον ακλόνητο διεθνισμό του Μπέρνστάιν. Μια σημαντική πολιτική ρίζα στη ζωή του Μπέρνστάιν ήταν το να είναι διεθνιστής και ενάντια στον πόλεμο. Σ΄ αυτό μπορούμε να βρούμε και κάτι που κληρονόμησε από την Εβραϊκή καταγωγή του. Θεωρούσε ότι ειδικά οι Εβραίοι καλούνταν και είχαν τη δυνατότητα να μεσολαβούν μεταξύ των κρατών. Ο διάλογός του με τον Ιουδαϊσμό ήταν τόσο έντονος, όσο κανενός άλλου εξέχοντος σοσιαλιστή της εποχής του. Έστρεψε πολύ την προσοχή του στον αχαλίνωτο αντισημιτισμό της όψιμης περιόδου του κράτους του Κάιζερ και πολέμησε εναντίον του. Ο ολοένα αυξανόμενος αντισημιτισμός στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης τον παρακίνησε να υποστηρίξει την «Επιτροπή Υποστήριξης της Παλαιστίνης» και τις επιτροπές «Για την Εργαζόμενη Παλαιστίνη».
Μετά από μια σύντομη πατριωτική έξαρση κατά την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Μπέρνστάιν επανεξέτασε αυτήν την εκ μέρους του αποδοχή με γνώμονα την πραγματικότητα του πολέμου και ήδη από την άνοιξη του 1915 κατέληξε σε μια εντελώς καταδικαστική αξιολόγηση. Ήταν από τους πρώτους που αναγνώρισαν δημόσια το λάθος τους και αγωνίστηκαν με σθένος για τον τερματισμό του πολέμου. Η καταδίκη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου συμπυκνώνει μια στάση που ήταν πολύ διαδεδομένη στους Σοσιαλδημοκράτες εβραϊκής καταγωγής. Η ελευθερία και η ανάπτυξη της ατομικής προσωπικότητας ήταν γι' αυτόν πιο σημαντική από μια νεφελώδη εθνική ταυτότητα. Ήταν ειρηνιστής και όχι εθνικιστής, ένας κοσμοπολίτης πατριώτης χωρίς σοβινισμό.
Όλα αυτά, η τεράστια ικανότητά του να αναπτύσσει τις δικές του πολιτικές θέσεις, το θάρρος να τις αναθεωρεί αλλά και να τις υπερασπίζεται ενάντια στις κατά καιρούς επικρατούσες πλειοψηφίες, μπορεί να εξηγηθεί μόνον από το πολύ μεγάλο σθένος και ικανότητά του να διατηρεί την πνευματική του αυτονομία. 
Τιμώντας την επετειακή χρονιά 2013 δύο προπάτορες της Σοσιαλδημοκρατίας (ο Άουγκουστ Μπέμπελ πέθανε στις 13 Αυγούστου του 1913 και ο Βίλλι Μπραντ γεννήθηκε στις 18 Δεκεμβρίου του 1913), δεν πρέπει να ξεχνάμε τον άνθρωπο που ήταν ο σύνδεσμος μεταξύ Μπέμπελ και Μπραντ, τον μεγάλο σοσιαλδημοκράτη Eduard Bernstein.

Ζυρίχη 1893 : Από αριστερά: Δρ. Ζίμον, Φρίντα Ζίμον-Μπέμπελ,

Κλάρα Τσέτκιν, Φρίντριχ Ένγκελς, Γιούλια Μπέμπελ, Άουγκουστ Μπέμπελ,

Έρνστ Σάττνερ, Ρεγκίνε Μπερνστάιν, Έντουαρντ Μπερνστάιν (μόλις διακρίνεται)

Στο Προεδρείο του Ενωτικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (USPD), 1921

Ο Sigmar Gabriel (1959), ομοσπονδιακός πρόεδρος του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Γερμανίας (SPD), είναι σήμερα αντικαγκελλάριος και υπουργός Οικονομίας και Ενέργειας.

 
 

Σε ελληνική μετάφραση:

Εντουαρντ Μπέρνστάιν: Οι προυποθέσεις για το σοσιαλισμό και τα καθήκοντα της Σοσιαλδημοκρατίας 

  

Στο Βήμα (8.3.2016) - Γεράσιμος Μοσχονάς: Το σκοτεινό τούνελ της Σοσιαλδημοκρατίας

Στο Βήμα (20.3.2016) - Νίκος Μουζέλης: Πώς μπορεί να αναζωογονηθεί η Σοσιαλδημοκρατία;

        

  
                  

Στον ιστότοπο Μετά την Κρίση: 

   

Παιχνίδια κυριαρχίας, Ευρώπη, Γερμανία, Σοσιαλδημοκρατία. Δύο άρθρα του Νίκου Μουζέλη

   

Κωνσταντίνος Μ. Σοφούλης: Στην εποχή του χρηματοοικονομικού καπιταλισμού και της συστημικής διεθνοποίησης: Γιατί κοιλοπονάει η Σοσιαλδημοκρατία;
   
Τι σημαίνει μια ισχυρή Ευρώπη; Ομιλία του Γιούργκεν Χάμπερμας στο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας
  
Μάρω Δούκα: «Μόνο μέσα από τη σοσιαλδημοκρατία ονειρεύεσαι την ουτοπία»
   
Φράνσις Φουκουγιάμα: Το μέλλον της ιστορίας μετά την πτώση της μεσαίας τάξης. Θα επιβιώσει η φιλελεύθερη δημοκρατία;
  

Γ. Β. Ριτζούλης: Η Ευρωπαϊκή κρίση, ο πολυ-πολικός κόσμος, η αβέβαιη ηγεμονία